ข้อมูลบริการสุขภาพของไทย

        ไวรัสโควิด-19 สายพันธุ์ใหม่ที่เกิดจากการกลายพันธุ์อย่างต่อเนื่อง มีความสามารถในการหลบเลี่ยงภูมิคุ้มกันและจับกับเซลล์ได้ดีขึ้น ทำให้แพร่กระจายได้มากกว่าสายพันธุ์เดิม ซึ่งเป็นความท้าทายต่อการพัฒนาวัคซีน แม้วัคซีนอาจไม่ใช่ปัจจัยหลักที่ทำให้ไวรัสกลายพันธุ์ แต่อาจมีบทบาทสำคัญในการคัดเลือกสายพันธุ์ที่จะมาเป็นสายพันธุ์หลักที่จะระบาดต่อไป

 

        สายพันธุ์ที่มีการกลายพันธุ์ส่วนหนาม (Spike protein)  ไปมากที่สุดต่างจากไวรัสโควิดดั้งเดิมอู่ฮั่นถึงคือโอมิครอน JN.1 จำนวนถึง 58 ตำแหน่ง ส่วนสายพันธุ์ที่มีการกลายพันธุ์ส่วนหนามเฉพาะบริเวณที่จับกับเซลล์ (Receptor Binding Domain: RBD)  ไปมากที่สุดคือโอมิครอน JN.1 เช่นกันจำนวน 26 ตำแหน่ง

        เมื่อวันที่ 7 มีนาคม 2024 งานวิจัยของ ดร. อเล็กซ์ แอล. โรเดอเรอร์ (Alex L. Roederer) และคณะ ได้ลงตีพิมพ์ในรูปแบบ preprint บนเว็บไซต์ medRxiv ซึ่งเป็นแหล่งแบ่งปันความรู้ทางวิทยาศาสตร์การแพทย์ที่รวดเร็วในยุคโควิด-19 งานวิจัยชิ้นนี้มุ่งศึกษาพลวัตของภูมิคุ้มกันจากวัคซีน mRNA ในการต่อสู้กับไวรัสโคโรนาสายพันธุ์ใหม่ๆ พร้อมทั้งสะท้อนให้เห็นความท้าทายในการพัฒนาวัคซีนให้ทันกับการกลายพันธุ์ของไวรัส

        ทีมวิจัยได้สร้างเชื้อไวรัสสังเคราะห์ (pseudovirus) ที่มีส่วนโปรตีนหนามจากสายพันธุ์หลักของโควิด-19 ที่มีการระบาดในแต่ละช่วงเวลา ตั้งแต่ไวรัสโควิดดั้งเดิมอู่ฮั่น, อัลฟา, เบตา, แกมมา, เดลตา ไปจนถึงสายพันธุ์ย่อยต่างๆของโอมิครอนอย่าง BA.1, BA.2, BA.4, BA.5, XBB.1.5, BA.2.86, และ JN.1 เป็นต้น (ไม่ได้ใช้ไวรัสจริงเพราะอาจเกิดการแพร่ระบาดขึ้นได้) เพื่อศึกษาผลของการกลายพันธุ์ส่วนหนามที่เกิดเพียงตำแหน่งเดียวหรือหลายตำแหน่งร่วมกันที่พบในแต่ละสายพันธุ์

 

      การกลายพันธุ์ช่วยให้ไวรัสมีความสามารถสองประการหลักที่เด่นชัดคือ

 

        ในการหลบหลีกภูมิคุ้มกันจากวัคซีน Pfizer และ Moderna ที่ฉีด 2 เข็มได้มากขึ้นเรื่อยๆ โดยเฉพาะการกลายพันธุ์ในส่วน Receptor Binding Domain (RBD) ของโปรตีนหนาม  

        RBD คือบริเวณบนโปรตีนหนามของไวรัสโคโรนา ที่ทำหน้าที่จับกับตัวรับ ACE2 (Angiotensin Converting Enzyme 2) บนผิวเซลล์ของมนุษย์ ซึ่งเป็นขั้นตอนสำคัญในการบุกรุกเข้าสู่เซลล์และทำการเพิ่มจำนวน ส่วนตัวรับ ACE2 พบได้มากในเซลล์บุผิวของระบบทางเดินหายใจ ปอด หลอดเลือด ลำไส้ และไต ซึ่งสอดคล้องกับอาการของโรคโควิด-19 ที่มักจะเกิดกับอวัยวะเหล่านี้

        การกลายพันธุ์ของ RBD บนส่วนหนามของไวรัสนอกจากจะช่วยให้ไวรัสหลบหลีกจากแอนติบอดีที่สร้างจากวัคซีนแล้ว ยังพบว่า

        ปัจจัยเหล่านี้ส่งผลให้โอกาสในการส่งต่อเชื้อจากคนสู่คน (transmission rate) สูงขึ้น เพราะไวรัสสามารถเข้าสู่เซลล์ได้ในปริมาณมากและรวดเร็วกว่าสายพันธุ์ก่อนหน้า

 

 

        เพื่อแก้ปัญหานี้ จึงมีการฉีด booster หรือเข็มกระตุ้นเข็มที่ 3 ด้วยวัคซีนสูตรเดิมซึ่งใช้ไวรัสอู่ฮั่นเป็นต้นแบบ ซึ่งช่วยเพิ่มภูมิคุ้มกันต่อสายพันธุ์เดลต้า แต่ก็ยังไม่สามารถจับและทำลายบรรดาสายพันธุ์ย่อยของโอมิครอนที่กลายพันธุ์ตามมาได้ดีนัก

        ในปี 2022 จึงมีการพัฒนาวัคซีนสูตรผสม (bivalent) ระหว่างสายพันธุ์ดั้งเดิมอู่ฮั่นกับโอมิครอน BA.5 และต่อมาในปี 2023 มีการอัปเกรดวัคซีนเข็มกระตุ้นโดยใช้ไวรัสโอมิครอน XBB.1.5 เพียงสายพันธุ์เดียว(monovalent)  ซึ่งช่วยเพิ่มประสิทธิภาพในการป้องกันเชื้อโควิด-19 กลายพันธุ์รุ่นใหม่ๆได้ดีขึ้น

        อย่างไรก็ตาม ไวรัสโคโรนายังคงกลายพันธุ์หลบหลีกภูมิคุ้มกันอย่างต่อเนื่อง จนถึงสายพันธุ์ BA.2.86 และ JN.1 ล่าสุด ซึ่งจากการทดลองพบว่ามีความสามารถในการเกาะติดเซลล์เพิ่มขึ้นอย่างมากเมื่อเทียบกับสายพันธุ์ก่อนหน้า โดยน่าจะเป็นผลมาจากการกลายพันธุ์ในส่วนหนาม (RBD) ร่วมกันหลายตำแหน่ง ทำให้ไวรัสมี ส่วนหนาม (RBD) ที่จับกับผิวเซลล์ (ACE2) ได้แน่นและสมบูรณ์แบบมากยิ่งขึ้น

        "การแข่งขันระหว่างไวรัสกับวัคซีนจึงเป็นเรื่องที่ท้าทายอย่างยิ่ง"